Saturday, May 12, 2012

इन्द्रेणी नायिकाको श्यामश्वेत कथा

-पुस्तक समीक्षा
-सिपी अर्याल (CP Aryal)

केही दशकअघिसम्म हामी बाँचिरहेकै समाजको त्रासदीपूर्ण यथार्थलाई नौलो प्रस्तुती दिएर अमर न्यौपानेले ‘सेतो धरती’ उपन्यास लेखेका छन् । ‘पानीको घाम’ पछिको दोस्रो आख्यान कृतिमा अमर अझ सशक्त देखिन्छन् । जीवनका सम्पूर्ण कणहरूलाई शत्शत् ढङ्गमा उनेर एउटा औपन्यासिक माला बनाउने प्रयास यस पुस्तकमा गरिएको छ । यसमा वालविवाह र त्यसले निम्त्याउने वैधब्य जीवनलाई मूल विषय मानि त्यसलाई मिहिन ढङ्गले केलाइएको छ ।

एउटा जमाना थियो ‘पुण्य’ कमाउन बाआमाले खुब रहर गर्थे । त्यो पनि आफ्नी कलिली छोरीले बोली फुटाउन सिक्दा–नसिक्दै उसको बिहे गरिदिएर ! बाआमाले के बुझुन्, त्यो काम पुण्य थिएन, एउटा पाप थियो । हो, यस उपन्यासको शैली पनि त्यस्तै छ । पुण्य कमाउने हेतुले सात वर्षकी कलिली छोरीलाई बाआमाले बिहे गरी पठाउँछन् । त्यसको परिणाम भयंकर निस्कन्छ । उपन्यासकी नायिका तारा हो । उसकै जीवन पाइलाहरूको सविस्तार वर्णन उपन्यासमा गरिएको छ । हजुरबुवाको ढाडमा अटाएर खेलिरहेकी ताराको बिहे गरिदिन बाआमाले हतारो गरेसँगसँगै कथाको राजमार्ग फराकिलो हुँदै जान्छ । सम्पूर्ण कथा त्यही निमुखी नायिकको वरिपरि फनफनी घुमेको छ । एउटा आत्मकथा रेकर्डरमा सुनेजस्तै लाग्छ पुस्तकका पाना पल्टाइरहँदा । तारा आफैँमा एउटी सशक्त नायिका त हो । तर कमजोर खालकि । मायालाग्दी अनि निमुखी ! आइरोनिकल जीवन बाँचेकी तारा आत्मालाप शैलीमा उपन्यासभरि फतफताइरहन्छे । उसका परिवार र साथीभाईले भन्दा पाठकहरूले नै सबैभन्दा धेरै बुझेका हुन्छन् उसलाई । बाल्यकालदेखिनै गम्भीर प्रश्नहरूसहित पाठकहरूसँग गफिइरहने ताराका मनोभावहरू पेचिला लाग्छन् । उसले सोधेका सम्पूर्ण प्रश्नहरूको उत्तर सायदै कसैले दिन सक्ला । धेरै प्रश्न भएका पानाहरूले बालबालिकाको उत्सुक शैली देखाउँछ ।


सौन्दर्य (ग्ल्यामर) कक्रकिइसकेको यस्तो कुरालाई लेखनको मूल विषय बनाउन खोज्नु लेखकको लागि ठूलो चुनौती हुन सक्थ्यो । तर सशक्त भाषामा त्यसरी ढालिसकेपछि सो चुनौतीको पर्खाल सर्जकले मज्जाले उधिन्न सके । हामीमाझका (पुरानै किन नहुन्) विषयहरू अझै लेखिनै बाँकि रहेको जनाउ उनले दिएका छन् । पुस्तकमा त्यही देखिन्छ । मान्छेलाई झस्काउने त्यस्तो भयानक संस्कारको जग मान्छेले नै किन बसालेका होलान् !

थकाई मेट्न कहाँ ?



राजधानी सहर काठमाडौँको जीवनलाई व्यस्तताले यसरी गाँजिसकेको छ कि सप्ताहन्त वा साताका अन्य दिनका बिहानी र साँझपखका समयमा स्वच्छ हावा लिन वा सामान्य हिँडडुल गर्न हरियालीपूर्ण सुन्दर पार्कको आवश्यकता महानगरको न्यूनतम पूर्वाधार हो। विदेशका कुरा गर्ने हो भने प्रत्येक साना-ठूला सहरको निश्चित दूरी वा क्षेत्रमा यस्ता पार्क स्थापना सहरी विकासको अभिन्न अङ्ग नै हुन्। झन्डै १५ लाख जनसङ्ख्याको काठमाडौँ उपत्यकाको आधुनिक रहनसहनसँगको सामिप्यताका साथै बढ्दो जनघनत्वका फलस्वरूप सुस्ताउने, थकान मेटाउने वा सामान्य रमाइलो गर्ने सार्वजनिक स्थलको कमी टड्कारो रूपमा देखिन थालेका छन्। त्यसो त यहाँ रत्नपार्क, त्रिभुवनपार्क, शङ्खपार्क, बालाजु बाइसधारा पार्कजस्ता केही सीमित पार्क नभएका होइनन् तर बढ्दो जनसङ्ख्यालगायत ती पार्कहरूको उचित मर्मत, सम्भार तथा सुविधा थप नगर्न नसकिएकाले यी पार्कहरूबाट उपत्यकावासीलाई आधुनिक समयसुहाउँदो सुविधा प्राप्त हुन सकिरहेको छैन। नगरपालिकाको दायित्वअन्तर्गत पर्ने यस्ता सार्वजनिक पार्कको जिम्मा काठमाडौँ महानगरपालिकामा छ, काठमाडौँका हकमा। महानगरपालिकाअन्तर्गतको वातावरणीय विभाग यी पार्कहरूलाई हाँक्ने जिम्मा लिएर बसेको छ।

Photo : CP Aryal


विभागले प्रत्येक वर्ष नयाँ पार्क बनाउने योजना बनाउँछ, पुरानालाई व्यवस्थित र सुन्दर पारिने वाचा कस्छ। त्यसका लागि करोडौँ रकम पनि सरकारले छुट्टयाइदिन्छ। तर, प्रत्येक वर्षको कथा उस्तै। ठाउँठाउँमा नयाँ पार्क बन्ने कुरा त परदेशको कथा Û भएका पार्कको पनि समुचित व्यवस्थापन हुँदैन। काठमाडौँ घुम्न आउने विदेशीले महानगरपालिकाको आधिकारिक वेबसाइटमा गएर यहाँ सञ्चालनमा रहेका पार्कबारे जानकारी लिने प्रयास गरे पनि त्यो व्यर्थ रहनेछ !

पार्क तथा सार्वजनिक उद्यान सम्बन्धमा वातावरणीय व्यवस्था विभागले गर्छ चाहिँ के त ? "विभागअन्तर्गत सञ्चालित रत्नपार्क, शङ्खपार्क र बालाजुपार्कको रेखदेख तथा नयाँ पार्क बनाउने काम गर्छ," विभागको हरियाली प्रवर्द्धन शाखाप्रमुख गङ्गाधर गौतमको कथन छ। सार्वजनिक उद्यान तथा सभागृह विकास समितिले पहिले गर्दै आएको सो काम पछि काठमाडौँ महानगरपालिकाले वातावरण विभागको जिम्मा लगाएको हो। जिम्मामा परेका यी पार्कमा थोरैमात्र शुल्क लिएर सर्वसाधारणलाई मनोरञ्जन गर्ने मौका दिने उद्देश्य विभागको हो। तर, रत्नपार्कमा केहीबेर टहलिएर थकान मेटौँ भन्दा त्यहाँ झनै तनाव उत्पन्न हुन सक्छ। देशकै पुरानो मानिएको रत्नपार्कको हरिबिजोग छ। गत वर्ष रत्नपार्क तथा रानीपोखरीछेउछाउका ठाउँलाई केही व्यवस्थित पार्न भनी सरकारले ८५ लाख रुपियाँको बजेट छुट्टयायो। दक्षिणतिरको अतिक्रमित भागलाई व्यवस्थित पार्ने, गणेशमान शान्तिवाटिका व्यवस्थित पारी त्यसवरिपरि कम्पाउन्ड हाल्ने, भित्रीबाटो मर्मत गर्ते, आकाशेपानी सङ्कलन कार्य व्यवस्थित पार्ने, ग्रीनहाउस बनाउनेबारे लगाउने काममा बजेट खर्चने योजना थियो। तर, आर्थिक वर्ष सकिनै लाग्दा माथि भनिएका कार्य राम्ररी सकिने केही छाँट पनि देखिएको छैन। प्रत्येक वर्ष छुट्टयाइने यतिका विधि बजेट कहाँ जान्छ कसैलाई थाहा हुँदैन।

Source:  www.google.com

आउने वर्षमा उपत्यकामा केही पार्क थप्ने योजना विभागसँग छ। "ज्ञानतीर्थ पार्क, शोभा भगवती पार्क, बौद्ध महाँकालपार्कलगायत केही नयाँ पार्क बनाउने काम पाइपलाइनमा छन्," यसैगरी वडा नम्बर १२, १३, १४ र कुलेश्वर आवास क्षेत्रमा हरियाली प्रवर्द्धन तथा पार्क निर्माण गर्ने योजना आफूहरूसँग रहेको सुनाउनुहुन्छ गौतम। निजी लगानीमा बनेका थुप्रै पार्क छन्। तीसँग समन्वय गरेर अगाडि बढे हातमा केही पर्न सक्थ्यो वा भनौँ जनतालाई राहत मिल्ने केही काम गर्न सकिन्थ्यो होला। तर, यस सवालमा पनि विभाग एक्लै हिँडिरहेको छ। निजीस्तरमा चलेका पार्कसँग कुनै समन्वय छैन रे। चलाइएका निजी पार्कहरू अतिक्रमणको समस्याले ग्रस्त छन्। सरकारी र निजीस्तरको समन्वय भएको भए अतिक्रमणको समस्या सुल्झाउने सरकारी प्रयास फलदायी हुन सक्थ्यो नि।

Photo : CP Aryal


यस्ता छन् पार्कहरू
केशरशमशेरले वि.सं. १९७६ तिर उतिबेलाका सर्वसाधारणले सपनामा मात्र कल्पन सक्ने किसिमको एउटा उद्यान बनाए। त्यो उद्यानको नाम स्वप्न बगैँचा। त्यतिबेला युरोपेली विधिअनुसार अत्याधुनिक तरिकाले बनाइएको सो बगैँचा राणाहरूको निजी प्रयोजनका लागि थियो। सर्वसाधारण त त्यही एउटा टुँडिखेलमा खुम्चनुपथ्र्यो। ६ ऋतुको प्रतिनिधित्व गर्ने ६ वटै पिलर भएको सो उद्यान आर्किटेक्ट किशोर नरसिंहले 'डिजाइन' गरेका थिए। कला र आधुनिकताको उत्कृष्ट सम्मिश्रणसाथ निर्मित सो बगैँचा स्वर्गजस्तै थियो रे Û समय अन्तरालमा, राणाकालको अन्त्य भयो। त्यसपछि रेखदेख अभावमा सो बगैँचाका फूलहरू ओइलाउँदै गए। बगैँचामा भएको सुन्दर पोखरीको पानी सुक्दै गयो, कलिला माछा मर्दै गए। पछि त्यो बगैँचा नेपाल सरकारमातहत आयो। सरकारीमातहत आएपछि बगैँचाको समुचित व्यवस्थापन हुन सकेन। अथक प्रयासपछि भने सो बगैँचाले केही हदसम्म फेरि पुनर्जीवन पायो। अहिले अत्याधुनिक स्वरूप हासिल गरेको छ र सर्वसाधारणको पहुँचमा पनि आइसकेको छ। व्यापक क्षेत्र ओगटेको यो बगैँचा अहिले पनि काठमाडौँकै उच्चतर उद्यानका रूपमा फेरि स्थापित छ। ठमेलकै प्रवेशद्वारमा रहेको यो उद्यान नेपाल सरकार शिक्षा तथा खेलकुद मन्त्रालयअन्तर्गत स्वप्न बगैँचा विकास समिति नामक स्वायत्त निकायअन्तर्गत सञ्चालित छ।

Tuesday, May 8, 2012

Tragedy of a Borderland


Indo-Nepal border issue is in the air since ages. It has been always a 'better tool' for leaders of the political parties to ease their career in one and the other way. And now, it has been a same case - but for good- for an issue in a novel. The treaty signed between Nepal and India in 1950 intends for a close strategic friendship. But it is proved ever prejudiced. Moreover, it has been a huge snag for the Nepalese residing in the borders. Nayanraj Pandey, in his latest piece Loo has beautifully crafted a second to none tragedies we are breathing.
A desire for the next novel written by the same author had mounted the years back when Ullar turned addictive. In Loo Pandey has lifted the same characters facing the terrible poverty and societal setbacks. This is a tale of the subalterns who are being excluded by the mainstream political force. The more the readers flip into the pages, their fist certainly would bump up because of the heart ridden atrocities the people are facing there.
The story is all set in Pattharpurawa village of Nepalgunj. The village has been portrayed as a huge character in itself. Though non-human by breathe, the village is powerful in depicting the miseries. The atrocities of SSB faced by the innocent villagers are closer into reality. The leaders said to be working for the people turn appalling; raping the innocent girls and hanging the people into death. The awful characterization is another point to be noticed. The characters narrating their own story revealing some facets is good in itself. It helps reader know the psyche of each character. Somewhere, the narrator character's information seems unworthy. The reader could question, "How such a rug fellow would hold bigger information of political diplomacy?" Moreover, different character's narration should have to be different. How could each of them would carry identical tone of narration, word preference and symbol use? The perfection of every good novel rests on the style of its narration. And here the author has admitted it. He discloses writing is not that much tough- says- "It's easy to write. Not that much tough, for sure. For that, the characters must recite their story honestly and the writer should write truthfully."
Likewise, the author's capacity of language use is incredible and enticing. It holds the readers to flip the pages till the end. Some 20 pages before the end are bitter which expose the one and the other trauma faced by the people. The most painful and horrible situation is the author getting Tute Pandit's letter. The readers feel exhausted when Pandit revealed that Pattharpurawa is no longer in Nepal! The Nepali land being captured by India finally is becoming the painful reality in these days too. The story started from a death revelation goes on with loads of ups and downs. Most of the characters carry equal value in the pages. Ilaiya, Radiolaal, Bajrangi, Nusrat, Tute Pandit, Karim, Kabita, Hardei and almost all of them are better placed in their pose. These characters never let go their characterization. They stay ever same what they were. The metafictional confession in the end of the pages is breathtaking. The style of acknowledgment worth a huge clap. The real life people, used as the characters fit into the fictional reality. But, the story slippers somewhere as if the author is hurried to expose.
The author's capacity of holding the reader until the end is brilliant in style. There are few instances where Pandey would have to work more. Raising his hero, Ilaiya, carefully is a master craft. However, in the end the way hero is left seems painful. It would be better if the writer had spent more ink for his well settlement. The images are perfectly used as per the terai settings. No metaphors or simile goes out of terai as per the condition. Pandey added few events and characters (like Prem Lalawa and Draupadi) from his previous novel Ullar. This insertion seems relevant and cool. The most dissatisfying evident in the novel is the style of bracketed information given in non-consistent way. The exposition of meaning through the bracketed information seems very much unusual and disturbing. It could be well suited in narrative sentences but certainly out of the way in some dialogues.
As a whole the novel disclosing the painful reality of the marginalized people of border locale would add discourse in the political arena. If the ever prejudiced issue of Indo-Nepal border would be settled well, sharing benefit to both of the countries, this piece of fiction would be a milestone in Nepali literature.

Book : Loo [लू ]
Author: Nayanraj Pandey
Genre: Novel
Publication: Sangri-La Books
Price: NRs. 300/-
Pages: 256

-CP Aryal